Kwaliteit van leven en kwaliteit van samenleving: dé grote uitdaging
In zijn Eerste Woord in De gids op maatschappelijk gebied van september vraagt Patrick Develtere even stil te staan, onder andere bij de vele kansen en keuzes die we krijgen.
We staan er niet vaak bij stil. We praten er ook niet veel over. Alleen de oma's en de opa's durven er wel eens stilletjes naar verwijzen. We wonen in een welvarend land en zijn bevoorrechte wereldburgers. We zijn vier maal zo rijk als vijftig jaar geleden. Vier maal! Oma en opa weten dat want ze hebben deze welvaartsstijging gestaag meegemaakt. Ze hebben die mee gerealiseerd, haar zien groeien en haar mee aan den lijve ondervonden. Oma weet dat het ooit anders is geweest en dat ze de aardappels vroeger zo dunnetjes mogelijk schilde om zoveel mogelijk patat over te houden. Opa en oma vertellen het ons niet zo vaak, maar ook het onderwijs is zoveel beter en toegankelijker dan vijftig jaar geleden. Net zoals de gezondheidszorg, de huisvesting, het wegennet, de treinstellen, de vakantieoorden, de wasmachines, de telefoons... noem maar op.
Kansen en keuzes
We staan er niet vaak bij stil. We praten er ook niet veel over. Alleen diezelfde oma's en opa's wijzen er soms eens stilletjes op dat zij vroeger niet zoveel kansen hadden. Wat ze eigenlijk bedoelen is dat de jongere leeftijdsgroepen bongobongeneraties zijn. Het keuze- en kansenpalet is de laatste vijftig jaar exponentieel toegenomen. Het gamma aan goederen en diensten is fenomenaal gestegen. De bongobongeneratie kan shoppen tussen al die goederen en diensten en zo zelf meer dan ooit tevoren een eigen bestaan en levensloop bijeenknutselen. Zie maar wat je nu allemaal kunt studeren, zie maar de vele beroepsprofielen en de verscheidenheid in beroepsloopbanen, zie maar hoe je je eigen vrije tijd zelf à la carte kunt inrichten. Zelfs op het vlak van relaties (partnerrelaties, seksuele relaties, vriendschapsrelaties...) is het variatie troef. Om het allemaal mooi af te ronden of zin te geven, kan eenieder ook zijn/haar eigen filosofie of religieuze overtuiging bijeen mixen.
Welvaart
We staan er niet vaak bij stil. We praten er ook niet veel over. Die welvaartsstijging is geen individuele verdienste. Ze is een collectieve verwezenlijking. Door de tussenkomst van overheid en sociale organisaties heeft ze geleid tot de emancipatie van velen. Ook het keuze- en kansenpalet is een collectieve verwezenlijking. In naam van de emancipatie en de menselijke ontplooiing is daar decennialang aan gesleuteld zodat alle burgers er van zouden kunnen genieten.
Als christelijke arbeidersbeweging hebben we sinds ons ontstaan systematisch ingezet op individuele en collectieve emancipatie. De welvaart moest daarvoor toenemen. De kansen en de keuzes die mensen konden maken óók. We geloofden en geloven niet dat zoiets spontaan komt of dat een vrije markt ons daar automatisch toe zou brengen. Voor ons moest en moet dit er komen door de betrokkenheid van een sturende overheid en een actieve bijdrage van het middenveld. Vandaar onze nadruk op sociale dialoog, op solidaire verzekeringsmechanismen, op herverdeling, op sociaal en coöperatief ondernemerschap, op emancipatie door vorming. Om ons welvaartsniveau en het keuze- en kansenpalet in de toekomst te behouden, zullen we daar verder op moeten inzetten.
Kwaliteit van leven
We staan er steeds vaker bij stil. We praten er ook meer en meer over. Noodgedwongen omdat we het aan den lijve ervaren. Los van rang of stand. We hebben een probleem met de kwaliteit van het leven. Op het eerste gezicht een vreemde stelling als we eerst concluderen dat we welvarende en erg geëmancipeerde wereldburgers zijn geworden. En toch, iedereen is kwetsbaarder geworden. Het zal je maar overkomen: het huis is nog niet afbetaald, maar door echtscheiding kan geen van beide partners in wat ooit het stulpje van hun dromen was blijven wonen. Het zal je maar overkomen: de beide partners blijven wel bij elkaar, maar bij elk wat steviger noodweer loopt niet alleen de kelder, maar ook de keuken, de living en de garage onder water. Het zal je maar overkomen: één van de partners verliest zijn of haar werk; één van de twee is ongeneeslijk ziek; één van de kinderen heeft adhd of kan niet mee op school; twee van de grootouders zijn hulpbehoevend en willen toch zolang mogelijk thuisblijven... Kwetsbaarheid kan vreemde vormen aannemen en leidt steeds tot stress. We hebben de laatste jaren allemaal de stress gevoeld omdat de "war on terror", de bankencrisis, de economische crisis en de milieucrisis aangetoond hebben dat we allemaal en allemaal te samen kwetsbaar zijn.
Voor een groot deel en groter wordend deel van de bevolking – laten we dat niet vergeten – is hun kwetsbaarheid zo groot dat zij constant leven met de stress van het te weinig. En het is niet omdat mensen weinig hebben dat ze weinig voelen. In ons land leven 15 tot 20% van de mensen in armoede of bestaansonzekerheid. Om en bij de 70.000 gezinnen staan op de wachtlijst voor een sociale woning. 145.000 ouderen wonen in een huis van slechte kwaliteit. 18% van de mensen kan het zich niet veroorloven op vakantie te gaan. Vele lovenswaardige beleidsinitiatieven zoals renovatiepremies, groene subsidies, Erasmusbeurzen of dienstencheques komen hen niet ten goede omdat perverse Mattheüseffecten spelen: "Want wie heeft zal nog meer krijgen, en wel in overvloed, maar wie niets heeft, hem zal zelfs wat hij heeft nog worden ontnomen". Daartegenover groeit de groep van de bevolking die leeft met de stress van het teveel of zelfs met de stress van het nooit genoeg. Meer en meer mensen worstelen met keuzedwang of de illusie van de keuzevrijheid.
Kwaliteit van samenleven
We staan er steeds vaker bij stil. We praten er ook meer en meer over. Noodgedwongen omdat we het aan den lijve ondervinden. Los van rang of stand. We hebben ook een probleem met de kwaliteit van het samenleven. We praten in "wij" en "zij"-termen. We spreken over werklozen in termen van statistieken en niet in termen van mensen. Sommigen durven over de "overtolligen" op de arbeidsmarkt spreken. Of over "verkeerd geschoolden". Ga zo eens door het leven! ("Dag buurman, ik heb net mijn bewijs van overtolligheid gekregen; mag ik toch vanavond komen kaarten?", of nog "Goede morgen meneer, ik ben verkeerd geschoold; mag ik je toch even uitleggen wat ik kan?"). We spreken over langdurig zieken en ouderen in termen van het kostenplaatje. Fijn om dan te mijmeren over je jarenlange noeste arbeid, de gelukkige kinderen en kleinkinderen die je dolgraag ziet! ("Zeg zoon Piet, wil jij eens aan het ziekenhuis vragen hoeveel het zou kosten als ik nog een jaartje langer zou leven?"). Sommige kwetsbaren zijn dus niet alleen gewoon kwetsbaar, ze zijn kwetsbaren die reeds rondlopen met schrik en schrammen. Of veeleer: die zich stilletjes verstoppen omdat ze schrik hebben en publiekelijk gekwetst worden.
Nu moeten we niet alleen op onze woorden letten. We moeten ook naar onze daden kijken. We dulden dat onze samenleving meer en meer ongelijkheid kent. We staan in de top-tien van de landen met de meeste dollarmiljonairs (vastgoed niet meegerekend). Maar de 3,5% rijken delen dit kleine land met 20% mensen die geen waardig leven kunnen uitbouwen wegens gewoon te arm. Ongelijkere samenlevingen zijn ook ongelukkiger samenlevingen. Er heerst meer nijd, afgunst, spanning, onveiligheid. Finaal is iedere burger er het slachtoffer van want in ongelijkere samenlevingen worden er meer kwalen gesignaleerd: depressies, moorden, conflicten bij jongeren, tienerzwangerschappen, kindersterfte, obesitas, vervuiling...
Werk op de plank
Als sociale beweging moeten we werk maken van de kwaliteit van het leven en de kwaliteit van het samenleven. Dat is een zeer moeilijke opdracht, maar we hebben troeven die we kunnen uitspelen. Door onze diepgewortelde verankering in onze samenleving en jarenlange ervaring hebben we een neus voor sociale problemen die dienen opgepikt, maar ook voor pistes om ze op te lossen. We zetten dagelijks meer dan 80.000 vakbondsafgevaardigden in, 30.000 ziekenzorgvrijwilligers, tienduizenden bestuursleden in al onze organisaties, wijkverantwoordelijken, duizenden loketmedewerkers, juridische adviseurs, sociaal werkers, jeugdmonitoren, thuiszorgwerkers... We moeten deze nabijheid gebruiken om mee te bouwen aan een warmere en meer hartelijke samenleving.
We moeten blijven correcties aanbrengen aan onze maatschappij en economie. Dat doen we steeds door te wegen op het beleid, door het syndicaal werk, via het sociaal overleg, via de ziekteverzekering, via het coöperatief model, door mensen te ontmoeten en te verenigen, door spirituele bronnen aan te bieden en zo zin te geven aan het leven en samenleven. Dat doen we ook door over de grenzen te kijken en te werken aan een globale en duurzame solidariteit. En we doen dat eveneens door intens samen te werken met gelijkgezinde sociale organisaties en politici.
We moeten evenzeer blijven prospecteren, aftasten waar onze samenleving op afstevent en zorgvuldig uittesten welke alternatieven er zijn. Daarom moeten onze sociaal-culturele verenigingen mensen blijven vormen voor morgen. Daarom is het belangrijk dat we experimenteren en investeren in de sociale en coöperatieve economie (zie ook 'K-zus & zo' en hoofdartikel Gijselinckx en Deneffe – red.) in domeinen waar de markt en de overheid duidelijk tekort schieten: de thuiszorg, de tewerkstelling van mensen met weinig perspectief op de arbeidsmarkt, de sociale huisvesting, de zorgsector, de productie en distributie van duurzame energie.
We zullen daarbij vele anderen moeten blijven overtuigen. Als er wat loos is met de kwaliteit van het leven en de kwaliteit van het samenleven heeft dat te maken met maatschappelijke en beleidsopties. We moeten ze overtuigen van de Lucas-methode: "Van iedereen aan wie veel gegeven is, zal veel worden geëist, en hoe meer aan iemand is toevertrouwd, des te meer zal van hem worden gevraagd". Dit is streng maar rechtvaardig. Wie veel talenten, capaciteiten, vrienden, kapitaal of mogelijkheden heeft mag gevraagd worden die te delen met anderen, tot ieders geluk.
"Oma's en opa's wijzen er soms eens stilletjes op dat zij vroeger niet zoveel kansen hadden. Wat ze eigenlijk bedoelen is dat de jongere leeftijdsgroepen bongobongeneraties zijn."
"We staan in de top-tien van de landen met de meeste dollarmiljonairs. Maar de 3,5% rijken delen dit kleine land met 20% mensen die geen waardig leven kunnen uitbouwen wegens gewoon te arm."
"Als er wat loos is met de kwaliteit van het leven en de kwaliteit van het samenleven heeft dat te maken met maatschappelijke en beleidsopties."